Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie ocenia zintensyfikowanie działań Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego mających na celu digitalizację polskich dóbr kultury. Na wstępnym etapie digitalizacji biblioteki, archiwa, muzea oraz organizacje pozarządowe samodzielnie podejmowały projekty związane z tworzeniem i prezentacją w Internecie zasobów cyfrowych. Minister Kultury w 2007 r. uruchomił program Dziedzictwo Kulturowe, a następnie – w ramach Wieloletniego Programu Rządowego Kultura+ uchwalonego w 2010 r. – rozpoczął Priorytet Digitalizacja.
Szacunkowy całkowity koszt digitalizacji państwowych zasobów w 2009 r. określono na 2,3 mld zł. Projektem objęto tylko dobra kultury w instytucjach prowadzonych lub współprowadzonych przez Ministra Kultury, m.in.: blisko 64 tys. budynków ujętych w rejestrze zabytków, 12 mln muzealiów, 260 km bieżących materiałów archiwalnych, 6,2 mln materiałów bibliotecznych oraz 410 tys. godzin nagranych materiałów audialnych i 259 tys. audiowizualnych. Przy ich doborze zastosowano następujące kryteria: użyteczność (częstotliwość wykorzystania), stan/kondycję dobra kultury, jego wartość i unikatowość, a także znaczenie obiektu dla kultury narodowej lub regionalnej.
Dotychczas, w kontrolowanym przez NIK okresie 2011-2014, na digitalizację narodowych dóbr kultury wydano ok. 197 mln zł., czyli zaledwie 8,4 proc. oszacowanej w 2009 r. kwoty. NIK zauważa, że bez przyspieszenia działań, przy utrzymaniu tylko obecnego tempa prac, zakończenie digitalizacji wybranych zbiorów w planowanym przez Ministerstwo terminie (do 2020 r.) nie będzie możliwe.
NIK pozytywnie ocenia także oszacowanie i dobór przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zabytków i eksponatów do digitalizacji, ale jednocześnie kontrolerzy Izby zwracają uwagę, że Minister rozpoczynając program Kultura+ nie dysponował pełną wiedzą na temat faktycznych potrzeb w zakresie digitalizacji. Kontrolerzy zwracają uwagę, że nie oszacowano liczby dóbr kultury znajdujących się w posiadaniu samorządowych instytucji kultury (digitalizacji w ramach Priorytetu poddano tylko dobra kultury znajdujące się w instytucjach prowadzonych lub współprowadzonych przez Ministra Kultury). Minister nie posiadał również informacji o zakresie digitalizacji już prowadzonej przez samorządowe instytucje kultury w ramach środków własnych. Tym samym na początku procesu nie było wiadomo dokładnie, ile zabytków i dóbr kultury powinno zostać poddanych digitalizacji, ani w trakcie – na jakim etapie jest cała operacja.
W ramach rządowego programu Kultura + od 2010 r do końca 2014 r. digitalizacji poddano więcej dóbr kultury niż zaplanowano: 22,6 mln muzealiów i materiałów bibliotecznych (o 39 proc. więcej) oraz 8,1 tys. godzin materiałów audiowizualnych (16-krotnie więcej). Powstało także niemal o połowę więcej niż zakładano nowych pracowni do digitalizacji zbiorów – 48. Jednak w ocenie NIK dwie z tych nadwyżek: większa liczba pracowni i większa godzin zdigitalizowanych materiałów, były rezultatem nierzetelnego planowania. Minister zaplanował bowiem liczbę nowych pracowni nie biorąc pod uwagę ani liczby pracowni potrzebnych ani ich niezbędnej powierzchni. Trzykrotna zmiana (zmniejszenie) liczby zaplanowanych pracowni świadczy o braku rozeznania faktycznych potrzeb. Podobnie o braku wiedzy na temat zasobów audiowizualnych i audialnych instytucji kultury i ich możliwościach w zakresie digitalizacji świadczy ustalenie miernika dotyczącego liczby zdigitalizowanych materiałów na niskim poziomie 100 godzin rocznie.
Jako poważną nieprawidłowość NIK wskazuje również to, że Naczelne Archiwum Cyfrowe i Filmoteka Narodowa, instytucje pełniące kluczową rolę w digitalizacji zbiorów archiwalnych i kinematografii, nie posiadają własnych siedzib. Narodowe Archiwum Cyfrowe pełni funkcję centralnego repozytorium cyfrowego dla wszystkich archiwów państwowych, a pomieszczenia, które podnajmuje nie są do tego wystarczające. Natomiast Filmoteka Narodowa, odpowiedzialna za zachowanie i upowszechnianie dziedzictwa narodowego w zakresie kinematografii, działalność digitalizacyjną prowadzi w wynajmowanym budynku. Utrudnia to racjonalne planowanie inwestycji, w tym digitalizacji posiadanych zasobów.
Do końca 2014 r. udostępniono 9,6 mln skanów zdigitalizowanych materiałów. Było to o ponad 30 proc. mniej materiałów niż zaplanowano, jednak proces ten ograniczały przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dlatego NIK negatywnie ocenia niewypracowanie przez Ministra Kultury nowego modelu udostępniania, rozpowszechniania i wykorzystywania archiwalnych zasobów kultury. Minister nie opracował projektu ustawy o narodowym zasobie audiowizualnym, która miała zlikwidować bariery prawne uniemożliwiające gromadzenie i udostępnianie w Internecie zdigitalizowanych dóbr kultury. NIK dostrzega, że w Ministerstwie pracowano nad projektem ustawy: prowadzono konsultacje oraz analizy, działania te nie doprowadziły jednak do przekazania Radzie Ministrów projektu legislacyjnego.
Wnioski
Większość instytucji kultury oraz archiwów nadal nie jest w stanie finansować pracowni digitalizacyjnych oraz procesu digitalizacji z własnych środków. Dlatego też konieczne jest zapewnienie projektom digitalizacyjnym ciągłości i trwałości. Bez zagwarantowania odpowiedniej infrastruktury digitalizacyjnej nie jest bowiem możliwe upowszechnianie polskiego dziedzictwa kulturowego w Internecie i zapewnienie dostępu do niego m.in. mieszkańcom wsi i małych miast, co było jednym z celów realizacji Priorytetu Digitalizacja.
NIK zwraca też uwagę, że kontynuacja digitalizacji materiałów audiowizualnych jest wyjątkowo pilna ze względu na niską trwałość nośników, których znaczna część może w krótkim czasie ulec fizycznemu rozpadowi.
Najwyższa Izba Kontroli wnosi do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego m.in. o przyśpieszenie procesu digitalizacji dóbr kultury poprzez zapewnienie finansowania tego procesu w instytucjach kultury na poziomie odpowiadającym szacunkom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2009 r. Konieczne jest także kontynuowanie działań legislacyjnych likwidujących ograniczenia w udostępnianiu zdigitalizowanych dóbr kultury, w tym szczególności przygotowanie projektu ustawy o narodowym zasobie audiowizualnym oraz zmiany przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
